بیش فعالی چیست ؟

بهترین تعریف بیش فعالی که در اصطلاح علمی به آن ADHD  می گویند ، اختلال نقص توجه است.

این بیماری شکلی از مشکلات و اختلالات رفتاری است که در درجه اول خود را به صورت تحرک زیاد و بیش از حد در دوره کودکی نشان می دهد. هر چند که اختلال کاستی توجه عموما در کودکان تشخیص داده می شود اما گاهی بزرگسالان را نیز درگیر می کند.

این بیماری مغزی و عصبی معمولا با افزایش سن بهبود پیدا می کند. اما در موارد اندکی علایم و عوارض آن تا آخر عمر با فرد همراه خواهد بود.

علت بیشفعالی نیز به درستی روشن نیست اما سبک زندگی ، تغذیه سالم و دوری از استرس احتمال درگیر شدن فرزندان را کاهش می دهد.

شیوع آن در کشورهای مختلف با هم متفاوت و بین ۲ تا ۱۸ درصد است. به طور مثال نرخ شیوع در ایالات متحده حدود ۱۱ درصد است. همچنین به صورت کلی میزان ابتلای پسران به اختلال نارسایی توجه یا بیشفعالی حدودا ۲ برابر بیشتر از دختران است.

این روزها درمان نارسایی توجه بر خلاف گذشته  خیلی دشوارو چالش برانگیز نیست. درمان های زیادی برای بیش فعالی وجود دارد. راهکارهای روان درمانی و مصرف دارو های مختلف می توانند به کنترل و درمان  بیش فعالی کمک کنند.

در این نوشته از مجله دارویی داروسپ به بررسی علت ، روش تشخیص و درمان ADHD می پردازیم.

علت بیش فعالی

حقیقت آن است که علت اصلی و ریشه ای ADHD تا کنون ناشناخته مانده است.

با این وجود به نظر می رسد سبک زندگی مادر باردار، در ابتلای کودک به این اختلال مغزی – عصبی نقش نسبتا پر رنگی داشته باشد.

بررسی های متعدد نشان داده، مصرف الکل و سیگار توسط زنان حامله ریسک تولد نوزاد ADHD را نسبت به سایرین افزایش می دهد.

همچنین به نظر می رسد مادرانی که در دوره بارداری متحمل استرس و اضطراب بیشتری هستند با احتمال بیشتری فرزند دچار اختلال کم توجهی را به دنیا خواهند آورد.

از سوی دیگر تاثیر مواد شیمایی موجود در حشره کش ها و نیز فلز سرب هم در این باره تقریبا مورد توافق است.

اما در مورد نقش مصرف شکر و نیز نوع تربیت و رفتار با کودک اختلاف نظرهای جدی وجود دارد. همچنین میزان ابتلا به این اختلال در خانواده هایی که اقوام نزدیک و نسبی آنها فرزند مبتلا به بیش  فعالی دارند بیشتر است. این مساله به تاثیر وراثت اشاره دارد.

کمبود دوپامین و ADHD

با این وجود به لحاظ علمی یکی از اصلی ترین عوامل به وجود آمدن نشانه های مربوط به ADHD کاهش سطح دوپامین در بدن است. دوپامین به صورت کلی یک هورمون محسوب می شود که وظایف گسترده ای را بر عهده دارد.

دوپامین تاثیر فوق العاده ای در مغز دارد به گونه ای که ترشح دوپامین باعث احساس رضایت و سرخوشی می شود. کاهش میزان این هورمون در بدن که البته به عنوان یک انتقال دهنده عصبی نیز فعالیت می کند، باعث ایجاد مشکلات متعددی در فعالیت های مغزی و خلق و خوی فرد ایجاد می کند.

مشکلاتی از جمله افسردگی، پارکینسون، شیزوفرنی و البته اختلال عدم توجه یا همان بیش فعالی می شود.

تفاوت عملکرد مغز افراد بیش فعال 

مغز افراد دچار بیشفعالی از نظر ساختار، عملکرد و رشد با افراد سالم تفاوت هایی دارد.

از منظر ساختاری بخش هایی از مغز افراد دچار کاستی توجه، رشد کمتری نسبت به سایرین دارد.

به لطف پیشرفت تکنولوژی های تصویر برداری از بدن، تفاوت های عملکردی مغز افراد ADHD مشاهده شد. جریان خون کمتر به بخش های مشخصی از مغز بیشفعال ها نشان دهنده تفاوت عملکرد مغز در آنها است.

آنچنان که قبل تر گفتیم فعالیت شیمیایی مغز درمبتلایان به نارسایی توجه به دلیل کاهش سطح دوپامین یا اختلال در استفاده بهینه از آن ارتباط نورون ها را دچار مشکل می کند. این مساله سومین تفاوت را به خوبی بیان می کند.

از نظر ساختاری بخش های مختلف مغز باید برای انجام کارهای مثل خواندن ونوشتن و از همه مهم تر تمرکز کردن به شکل ویژه ای با هم کار کنند. این همکاری باید از طریق ارتباطات نورونی سلول های مغزی انجام شود. هر گونه اختلال در این ارتباطات عصبی فرد را دچار مشکل اختلال توجه یا همان بیش فعالی می کند.

نشانه ها و علایم اختلال کم توجهی

شاید ساده ترین توصیف برای این دسته از کودکان این جمله باشد : ” یک لحظه آرام و قرار ندارد! ”

کنترل کودکی که دچار ADHD باشد در حالت عادی کمی دشوار است. بعید است بتوانید او را برای مدت نسبتا طولانی در یک جا بنشانید. مدام سعی می کند از جای خود حرکت کند و در صورت اصرار به کنترل او ممکن است به خود یا محیط اطراف آسیب بزند.

در توجه به نیازمندی ها و نوبت دیگران ضعف دارد. احتمالا نمی تواند برای رسیدن نوبت خود در حرف زدن یا حتی یک بازی ساده صبر کند و برای گرفتن نوبت دیگران اقدام خواهد کرد. تمایل آنها برای انجام بازی های پر سر و صدا بیشتر از همسالان خود است. این مساله ناشی از پریشانی آنها است.

یکی از آشکارترین نشانه های بیش فعالی یا ADHD عدم توانایی در تمرکز است. این علامت به صورت تغییر سریع و نا تمام گذاشتن کار یا وظیفه ای که در حال انجام آن هستند، مشخص می شود.

این عدم تمرکز موجب می شود حتی در حالی که ظاهرا در حال گوش دادن به حرف شما هستند اما به درستی متوجه صحبت ها و منظور شما نشوند. برای اطمینان از این مساله از آنها بخواهید جملات شما را تکرار کنند. احتملا نمی توانند به خوبی از پس این مساله بر بیایند.

می شود گفت مشکل فراموشی و به یادآوری مطالب در آنها هم از همین عدم تمرکز بیشفعالی و اختلال توجه ناشی می شود.

نشانه های نارسایی و کاستی توجه ، گستردگی و تنوع زیادی دارد. در اینجا به برخی از این علائم که در بیشتر افراد مشاهده می شود اشاره کردیم.

باید به خاطر داشت که بیش فعالی طیف نسبتا وسیعی است. به همین دلیل این مشکل عصبی را در انواع مختلفی دسته بندی می کنند.

انواع بیشفعالی

برای شناخت و مواجهه بهتر با افراد دچار مشکل، پزشکان و پژوهشگران افراد دچار اختلال کاستی توجه را در سه گروه دسته بندی می نمایند. در هر یک از این دسته ها برخی از نشانه های بیش فعالی نمود بیشتری دارند.

1. بی توجه ( inattentive ) : کودکانی که عمدتا دچار علایم حواس پرتی و عدم توانایی در تمرکز کردن را دارند در این گروه قرار می دهند. رفتارهای ناگهانی، تکانشی و پیش بینی نشده یا اصولا وجود ندارد یا قابل چشم پوشی است.
2. تکانشی (Hyperactive) : کودکانی در این دسته قرار می گیرند که عمده نشانه ها وعلایم بیش فعالی آنها معطوف به رفتارهای تکانشی است. به گونه ایی که رفتارهای پیش بینی نشده و ناگهانی او کاملا قابل مشاهده و تشخیص است. بیشتر کودکانی که والدین آنها به علت بیشفعالی به کلینیک های روانشناختی و روانشناسی مراجعه می کنند از این نوع هستند.
3. ترکیبی ( combined ) : در صورتی که هر دو دسته نشانه های اختلال نارسایی و کاستی توجه و رفتارهای تکانشی همزمان در فرد دیده شود، روانشناس کودک را در دسته ترکیبی قرار می دهد.

شناخت انواع بیش فعالی به انتخاب روش درمان کمک زیادی خواهد کرد. هر چند که در موارد حاد نشانه های این نارسایی مغزی – عصبی به قدری آشکار است که تشخیص نوع آن به راحتی انجام می شود.

بهترین زمان تشخیص ADHD

هر چند ممکن است این بیماری در سنین بالاتر ظهور و بروز پیدا کند اما عمدتا تشخیص آن در سنین پایین و در دوره کودکی اتفاق می افتد.

والدین کودک معمولا با مشاهده برخی نشانه ها به وجود این عارضه در کودک خود مشکوک می شوند.

اما بهتر است بدانید وجود هر علامت غیرمعمول ADHD را ثابت نمی کند و شما نباید از این بابت نگران باشید. قبل از مراجعه باید حداقل به مدت ۶ ماه کنش های مشکوک کودک تداوم داشته باشد.

همچنین رفتارهای غیرعادی باید در همه جا از کودک سر بزند. مثلا اگر صرفا در خانه یا فقط در مدرسه اتفاق می افتند، احتمال وجود این مشکل بسیار بعید است. بنابراین به صحبت های دوستان ونزدیکان خیلی توجه نکنید.

روش تشخیص

تقریبا هیچ تست اختصاصی برای تشخیص بیش فعالی وجود ندارد. از طرفی بسیاری از مشکلات دیگر عصبی و مرتبط با روان از جمله افسردگی علایم شبیه به این مساله دارند.

به صورت کلی برای تشخیص اینکه یک نفر دچار نارسایی توجه است یا خیر معمولا چندین مرحله مختلف باید طی بشود. یعنی هیچ تست مشخص فیزیکی یا آزمایش ویژه ای برای تشخیص بیش فعالی وجود ندارد. حتی روش بررسی ممکن است از یک فرد تا فرد دیگر متفاوت باشد و شرایط خاصی را بطلبد.

در این مسیر معمولا از یک چک لیست نسبتا مفصل برای بررسی دقیق و جامع نشانه ها و علایم بیشفعالی استفاده می شود. این بررسی ها باید توسط یک  روانشناس با تجربه یا یک روانپزشک انجام شود. پس اگرباردار هستید و استرس تولد یک کودک ADHD را دارید یا صاحب فرزندی هستید که نشانه های مشابه دارد حتما با یک روانشناس مشورت کنید.

در اینجا یادآوری یک نکته بسیار مهم است ! تشخیص بیشفعالی در کودک شما به هیچ عنوان به معنی کند ذهن بودن، عقب مانده بودن و … نیست ! این عارضه نوعی اختلال در ساختار طبیعی و عملکرد معمول مغز است که کودک می تواند یاد بگیرد که آن را مدیریت و تحت کنترل خود در آورد.

بنابراین لازم است که شما به عنوان پدر یا مادر کودک کاملا با پزشک متخصص یا روانشناس خود رو راست باشید.

درمان بیش فعالی

نوع درمان را پزشک مشخص می کند. اما به صورت کلی رفتار درمانی و استفاده از داروها دو راه کلی برای کنترل و درمان بیش فعالی است.

در این زمینه به توصیه های پزشک متخصص یا روانشناس به دقت توجه کنید. اما اگر در هر صورت احساس نیاز به مشورت با متخصص دیگری داشتید از کمک آنها نیز استفاده کنید.

درمان اختلال توجه – بیش فعالی با رفتار درمانی

معمولا رفتار درمانی در خط اول روش های مواجهه با کاستی یا نارسایی توجه (بیش فعالی) است.

در بسیاری از موارد کنترل این اختلال با آموزش به والدین به خوبی اتفاق می افتد و نیاز به مصرف دارو نیست. روانشناس با ارایه توصیه های مشخصی به والدین به آنها یاد می دهند که چطور با کودک خود رفتار کنند. این توصیه بسته به نوع و شدت علایم می تواند کاملا متفاوت باشد. پس بهتر است خودسرانه اقدامی انجام ندهید.

این توصیه ها گاهی شامل تغییر سبک زندگی خانوادگی شما نیز می شود. استفاده کمتر از گوشی، تلویزیون ، لپ تاپ و … ، گذراندن وقت بیشتر برای بازی با کودک، تنظیم ساعات خواب و استراحت، تنظیم یک برنامه روزانه دقیق و حتی تغییر در رژیم غذایی.

رفتار و مواجهه دقیق و اصولی والدین کمک زیادی به کودک شما خواهد کرد. همچنین ممکن است مشاور یا پزشک به شما توصیه کند ارتباط موثرتری با مدرسه و معلم فرزند خود داشته باشید.

اینکه معلم در جریان مشکل کودک شما باشد می تواند به روند درمان کمک اساسی بکند.

 

درمان کاستی توجه با دارو

گاهی در کنار رفتار درمانی ممکن است به تشخیص روانپزشک نیاز به مصرف دارو داشته باشید. هر چند که تجویز دارو در سنین پایین چندان در اولویت پزشک نیست. البته تشخیص این مساله تنها در صلاحیت پزشک است.

برای درمان بیش فعالی معمولا از دو دسته محرک ها و غیر محرک ها استفاده می شود. داروهای محرک اثر سریع دارند و غیر محرک ها که روش های نسبتا جدیدتری هستند اثر آهسته تر و کند اما طولانی تر دارند.

داروهای محرک که سابقه طولانی تری برای درمان بیشفعالی دارند خود به دو دسته

1. فنیل فنیدات ها : مانند ریتالین، فوکالین، متادیت، کنسرتا و قرص هایی که به  قرص روز و قرص جویدنی مشهور هستند.
2. آمفتامین ها : مانند دکسدرین، دیاناول، آدرال و ویوانس

این داروها ممکن است عوارضی مانند کج خلقی و در موارد نادری روانپریشی و … را به دنبال داشته باشد. این عوارض عموما با کاهش دز مصرف کمتر و حتی کنترل می شوند. در صورت وجود بیماری های زمینه ای مانند فشار خون یا مشکلات قلبی بهتر است داروهای غیر محرک تجویز شود. ( صرفا با نظر و تشخیص پزشک )

داروهای غیر محرک درمان ADHD سابقه کمتری در حادود ۲۰ سال دارند با این وجود آنها در مواردی که داروهای محرک پاسخ مناسبی نداده اند یا تجویز آنها با توجه به شرایط فرد ممکن نباشد، نتایج بسیار خوبی به جای گذاشته اند. تعداد آنها محدود و در ایران شامل  استراترا (آتوموکستین)، اینتونیو (گوانفیسین) و کاپوای (کلونیداین) می باشد.

مجددا تاکید می کنیم که تجویز دارو برای درمان بیش فعالی تنها در تخصص و صلاحیت پزشک است. هیچگاه هیچ دارویی را خودسرانه مصرف نکنید.

همچنین دارو درمانی اختلال توجه معمولا پس از ۶ سالگی انجام می شود. در سنین پایین تر عموما می بایست از رفتار درمانی بهره گرفت.

داروهای بدون نسخه برای بیشفعالی

داروهای بدون نسخه مانند شربت اتنتالین برای کمک به درمان ADHD وجود دارد. البته بهتر است آنها را نیز با نظر و مشورت پزشک مصرف کنید.

با این وجود در صورت عدم ایجاد حساسیت یا تداخل با داروهای تجویزی امکان تهیه آن از داروخانه بدون نسخه پزشک وجود دارد. شربت اتنتالین در داروخانه آنلاین داروسپ با بهترین قیمت در دسترس شما قرار دارد.